Niet alleen vandaag maar ook in vroeger tijden waren er in ons land problemen met de gezagshandhaving. De diender op straat had het ook 250 jaar geleden niet altijd even gemakkelijk. In het augustus-nummer 1992 van De Schatkamer beschreef ik hoe op 4 april 1752 een Goudse diender werd lastig gevallen door een aangeschoten tamboer (de schoenmaker Steven Tak) van de plaatselijke schutterij.
Terwijl de diender, Pieter de Koning, met zijn vrouw op weg was naar zijn huis op de Naaierstraat werd hij door Steven uitgescholden en bedreigd. Na een tocht door de binnenstad van Gouda escaleerde het conflict tot een gevecht op en rond de Raam.
De straf in die tijd voor dit vergrijp was niet misselijk : uiteindelijk werd Steven Tak veroordeeld tot levenslange opsluiting in het tuchthuis te Gouda (2).
Dit is echter niet de enige keer, dat deze diender Pieter de Koning (officiele benaming : 's Heeren dienaar) het zwaar te verduren had bij de uitoefening van zijn functie. Het aardige is dat over deze Pieter de Koning nog enkele andere verhalen bewaard zijn gebleven :

Het eerste verhaal :
Of hoe een diender te grazen werd genomen.

Zo moet hij op 28 januari 1745 - als nieuwe diender - een onderzoek instellen in het huis van Marrigje Jans (ook wel genoemd "de lange  Nooijer") (3), een - mag aangenomen worden - ongunstig bekend staande gelegenheid, aan het Agnietenwatertje (of Lombardswatertje).

Pieter komt 's-avonds het huis van Marrigje Jans binnen en treft daar o.a. aan een zekere Claas (een turfboer) en een timmerman en nog wat andere mannen en vrouwen, die daar logeerden maar die hij niet kent. Hij is nog maar net binnen of Hendrick Sparnaaij (4), een schoenmaker uit de Vogelenzang, en Philip Hogeboom (5), de zoon van Marrigje Jans, arriveren in de woning. Hendrick Sparnaaij gaat bij de turfboer zitten en begint met hem zachtjes te smoezen. Plotseling ziet Hendrick de diender zitten en vloekt hem letterlijk stijf. Pieter, nog maar net in funktie, is totaal overrompeld en weet eigenlijk niets anders te zeggen, dan dat Sparnaaij op moet houden met schelden en dreigen, want dat hij hem anders wel eens een lesje zal leren. Nu is het hek helemaal van de dam. Hendrick Sparnaaij grijpt de diender beet. Pieter doet nog wel een vertwijfelde poging om de handboeien uit z'n zak te halen en ze bij Sparnaaij om te doen, maar hij krijgt geen kans want wel vier of vijf mensen schieten Sparnaaij te hulp, blazen eerst het licht uit, zodat de diender niet meer kan zien wie wat doet, grijpen hem vast, gooien hem op de grond en beletten hem z'n handboeien te gebruiken en tot overmaat van ramp ontfutselen ze hem z'n houwer (= sabel). Hij wordt getrapt, geslagen en heen en weer gesleept en gegooid. Eindelijk weet hij zich te bevrijden, weet op de tast de deur te vinden en druipt in het duister af.

Twee dagen later, op 30 januari 1745, moet hij zijn afgang beschrijven aan de baljuw van Gouda in aanwezigheid van twee schepenen nl. Willem Decker en Bruno van der Does (6). Zijn verhaal wordt min of meer bevestigd door Johanna Adriana Engelberts, die op de bewuste avond samen met haar vriendin Dirkje van Simmeren ter plekke waren, maar omdat het licht uitgedaan werd heeft ze niet kunnen zien wie wat gedaan had en zeker niet wie de houwer van de diender gepikt had. Van een bestraffing van Hendrick Sparnaaij is dan ook niets terug te vinden (7).
Een merkwaardige gang van zaken vergeleken met de zware straf tegen Steven Tak. Mijns inziens is dit opnieuw een aanwijzing, dat bij de zaak tegen Steven Tak wellicht ook andere motieven (vreemdelingenhaat - Steven was immers een duitser) mee hebben gespeeld.

Het tweede verhaal :
Of hoe een diender het huisraad om zijn oren kreeg.

In het najaar van 1746 krijgt onze diender Pieter de opdracht van de baljuw om Lijsje Verhoogh (alias Lijsje in de Kas) (8) voor verhoor op te gaan halen. Pieter begeeft zich op zekere avond naar het bewuste huis en treft daar ene Hermanus Sparnaaij aan. Pieter zegt, dat - op bevel van de baljuw - Lijsje voor verhoor moet verschijnen. Hermanus Sparnaaij is al even heet gebakerd als zijn naamgenoot uit het eerste verhaal en dreigt Pieter met een stok te gaan slaan. Pieter, alweer overrompeld, zegt : "Ik kom niet voor mezelf, ik kom hier op bevel van de baljuw". "Al kom je hier op bevel van de burgemeester of van de regering, laat ze naar de duivel lopen", antwoordt Sparnaaij. Pieter weet daar niets anders tegen in te brengen dan een mager "Ik zal dit aan de baljuw gaan zeggen".

Hij druipt weer met de staart tussen de benen af en brengt verslag uit aan de baljuw, die razend is en Pieter de opdracht geeft om nu Hermanus Sparnaaij op te gaan halen. Pieter gaat met het lood in zijn schoenen weer terug naar het huis van Lijsje Verhoogh en beveelt Hermanus om met hem mee te gaan. Nu breekt de hel los. Hermanus Sparnaaij voelt er niets voor, pakt de eerste de beste stoel op en slingert die naar het hoofd van Pieter de Koning, gevolgd door de ettelijke stukken huisraad waarbij hij en passant ook nog een ruit stuk smijt. Als Pieter vol blijft houden dat Hermanus met hem mee moet komen, doet de laatste of hij een mes uit zijn zak haalt en daarmee zal gaan steken. Dat wordt de diender te gortig en hij keert onverrichter zake terug bij de baljuw (9). Met Hermanus Sparnaaij (10) loopt het echter slechter af dan met Hendrick Sparnaaij uit het eerste verhaal. Hermanus wordt o.a. ten laste gelegd : overspel met Lijsje Verhoog, regelmatig vechten en smijten, vloeken en dronkenschap en het bedreigen van de stedehouder en de dienders, het niet opvolgen van een bevel, bedreiging van de baljuw, bedreiging en verwonding van een burger. De officier (baljuw) eist een strenge straf nl. geseling met een mes boven het hoofd, een snede in de linker wang en een snede in de rechter wang en een brandmerk, 25 jaar gevangenschap en daarna 50 jaar verbanning. Hermanus krijgt als straf geseling met een mes boven het hoofd, een snede in de linker wang, 25 jaar gevangenschap en 25 jaar verbanning (11). In dit geval is er wel sprake van een zware eis en dito bestraffing. Hermanus had dan ook de stommiteit uitgehaald om niet alleen de diender, maar ook de stedehouder (12) en zelfs de baljuw (13) in eigen persoon te beledigen en te bedreigen en dat kon het bevoegd gezag van Gouda in geen geval over haar kant laten gaan.

schavot aan de achterzijde van het stadhuis van Gouda aquarel van Dirk Johannes van Vreumingen (1818-1897) bron : Gouda, tekeningen en prenten door dr. Jan Schouten © Uitg. Repro-Holland - Alphen aan den Rijn 1978