Jacobus Albertus Uilkens (1772-1825)
predikant en hoogleraar in Groningen

Jacobus Albertus Uilkens, predikant en hoogleraar, geboren 1 mei 1772,  gedoopt Wierum, 3 mei 1772 , overleden Warfhuizen (gem. Leens) 30 mei 1825, zoon van de landbouwers Christophorus Uilkens en Wildina Stenhuis (1),
trouwt (1) ondertrouw te Groningen 3 oktober 1795, huwelijk Bellingeweer en Ranum op 28 oktober 1795 met Gezina Havinga, gedoopt Zweeloo 10 september 1773, overleden Eenrum 28 augustus 1812, dochter van de predikant Johannes Havinga en van Judith Tideman.


Uit: Groninger Courant d.d. 6 oktober 1795

Kinderen uit het eerste huwelijk
01. Julia Johanna, geboren Lellens 6 november 1796, overleden Leens 25 juli 1823, trouwt Eenrum 21 maart 1816 Klaas Stuivinga, korenmolenaar
02. Sophia Christophora Wildina, geboren Eenrum 8 april 1799, overleden Eenrum 7 augustus 1801
03. Sophia Christophora Wildina, geboren Eenrum 24 november 1801, overleden Lellens gem. Ten Boer 29 september 1823, trouwt Groningen 12 december 1822 Jodocus Hinricus Warmolts, predikant
04. Christophorus Rudolphus, geboren Eenrum 16 februari 1804, overleden Eenrum 5 mei 1804
05. N.N., overleden Eenrum 1 augustus 1805
06. Theodora Frederika, geboren Eenrum 15 december 1806, begraven Eenrum 14 september 1807
07. Theodorus Fredericus, geboren Eenrum 21 augustus 1808, begraven Eenrum 6 december 1808
08. Theodurus Fredericus, geboren Eenrum 25 april 1812, overleden Eenrum 12 juni 1891, predikant, trouwt Smilde 27 november 1836 Lavina Doornbos

trouwt (2) te Groningen op 20 juni 1813 met Barbera Martens Teenstra, gedoopt Zuurdijk 8 februari 1795, overleden Groningen, 17 april 1817, dochter van Marten Aedsges Teenstra en van Anna Luies Dijkhuis, landbouwers

Kinderen uit het tweede huwelijk
09. Anna Louiza, geboren Eenrum 4 maart 1814, overleden Wehe (gem. Leens) 27 oktober 1833
10. Marten Edses, geboren Eenrum 27 maart 1816, overleden Groningen, 17 april 1817

trouwt (3) te Leens op 27 april 1818 met Hilligje Martens Teenstra, gedoopt Zuurdijk 15 april 1798, overleden Groningen 3 juni 1829, geboren Zuurdijk, dochter van Marten Adsges Teenstra en van Anna Leues Dijkhuis, landbouwers

Kinderen uit het derde huwelijk
11. Beike Charlotte, geboren Groningen 13 juni 1819, overleden Groningen 8 maart 1820
12. Beike Charlotte, geboren Groningen 21 maart 1821, overleden Groningen 25 mei 1848
13. Jan Pieter, geboren Groningen 14 januari 1824, overleden Groningen 22 maart 1827

bronnen:
geboortedatum Jacobus Albertus Uilkens ontleend aan Botke, Y. in: Boer en heer: "de Groninger boer" 1760-1960
doop Gezina Havinga en huwelijk Theodurus Franciscus Uilkens ontleend aan Drenlias
overige geboorte-, doop- en overlijdensdata ontleend aan Alle Goningers

De data zijn gekoppeld aan de originele inschrijvingen en akten beschikbaar gesteld via Alle Groningers of via Familisearch

Overzicht van boeken, tijdschriften en artikelen berustend in de bibliotheek van de Groninger Archieven:
* op naam J. A. Uilkens
*op naam  Jacobus Albertus Uilkens


Portret van Jacobus Albertus Uilkens (1772-1825)
toegeschreven aan Wessel Lubbers (1755-1833)

bron: "Geschiedenis van Groningen, deel III"
(het origineel van het portret bevindt zich
in de senaatskamer van de Rijksuniversiteit Groningen)




Prent ter nagedachtenis aan Jacobus Albertus Uilkens
lithografie door Hilmar Johannes Bakker naar een tekening van Rijk Jan Matthijsen
(bron: Boer en Heer, door Y. Botke)

Uilkens werd in 1772 geboren als zoon in een boerengezin in Wierum. Zijn vader, Christophorus Uilkens, overleed toen Jacobus Albertus nog een jong kind was. Zijn moeder, Wildina Stenhuis, vestigde zich, met hem en zijn drie jaar oudere broer, Theodorus Frederik, als weduwe in Groningen en hertrouwde daar in oktober 1783 met Jacob Hovingh, afkomstig uit Appingedam. Zij overleed binnen enkele maanden na haar tweede huwelijk en werd op 29 januari 1784 in de Martinikerk van Groningen begraven.

In 1779 bood de weduwe Uilkens huis en land in Wierum te koop aan (bron: Groninger Courant d.d. 23 november 1779), de verkoping vond plaats op dinsdagavond 28 december 1779 ten huize van de wijnhandelaar Otto Harteken aan de Grote Martkt te Groningen (bron: Groninger Courant d.d. 17 december 1779). In maart 1780 werden ook paarden, vee, wagens en ploegen enz. te koop aangeboden (bron: Groninger Courant d.d. 10 maart 1780)

Na het overlijden van ook de moeder van Uilkens boden de  beheerders van de nalatenschap ten behoeve van de beide weeskinderen een huis aan de westzijde van de Folkingestraat in Groningen en een stuk land in Wetsinge te koop aan (bron: Groninger Courant d.d. 15 juli 1785). De kinderen waren dus niet onbemiddeld en werden in de gelegenheid gesteld om te gaan studeren.

Uilkens studeerde evenals zijn broer Theodurus Frederik (1769-1846) theologie aan de hogeschool van Groningen. Hij combineerde die studie met een studie in de natuurwetenschappen. Hij promoveerde in 1795 en werd predikant in achtereenvolgens Lellens (1796) en in Eenrum (1799). Zijn broer was in 1793  al predikant in Meedhuizen geworden en in 1796 van Loppersum. Uilkens noemde drie van zijn kinderen naar zijn oudste broer. Uilkens publiceerde met grote regelmaat op het terrein van de religie en de natuurwetenschappen. Hij zag het als de taak van de landbouwer om de schepping te onderhouden. In het arme en verpauperde Nederland van die tijd, zag hij de landbouw bij uitstek als het middel om de nationale welvaart te vergroten. Als verlichte volksopvoeder combineerde hij zijn predikantschap in Eenrum met het propageren van de nieuwe inzichten op het terrein van de landbouw vanuit zijn pastorie. Samen met de erudiete herenboer Marten Aedsges (Teenstra) uit het nabijgelegen Zuurdijk richtte hij in 1800 het Nutsdepartement De Marne op, een afdeling van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Ook deze mogelijkheid benutte hij ten volle om zijn nieuw verworven inzichten op het terrein van de landbouw te verbreiden. Naast diverse handboeken verzorgde hij van 1809 tot 1825 de jaarlijkse uitgave van de Landbouw- en huishoudkundige almanak. Na het het overlijden van zijn eerste vrouw, Gezina Havinga, met wie hij in 1795 was getrouwd, hertrouwde hij achtereenvolgens met twee dochters van zijn medestander Marten Aedsges Teenstra, die toen overigens al was overleden. Later zou er een verwijdering optreden tussen Uilkens en zijn schoonfamilie. Zijn aangetrouwde neef en kleinzoon van Marten Aedsges, Marten Douwes Teenstra, schreef in 1824 Het kan verkeeren! als fel protest tegen de beschuldiging door zijn hooggeleerde oom, die in 1815 hoogleraar in de landhuishoudkunde en technologie was geworden aan de Groningse hogeschool, dat de boeren de financiële problemen aan zichzelf te wijten hadden. Ook was Uilkens schoolopziener in de provincie Groningen.

Uilkens stierf op betrekkelijk jonge leeftijd, hij was 53 jaar, in mei 1825 in zijn vishuisje Veel bij Weinig, dat hij gekocht had in Warfhuizen. Uit zijn drie huwelijken werden dertien kinderen geboren, waarvan er negen voor hem zijn overleden. Hij werd begraven in de Der-Aakerk in Groningen, de kerk waar zijn moeder Wijldina op 8 november 1744 was gedoopt.

Diverse werken van Uilkens werden uitgegeven door de Groninger uitgever en boekverkoper Jan Oomkens. Deze Oomkens was een oomzegger van Jacob Hovingh, de stiefvader van Uilkens.

Uilkens bedankt voor een hoogleraarsbenoeming in Leiden in juli 1822
Leeuwarder Courant d.d. 2 juli 1822
Uilkens was een weerman avant la lettre. In de Ommelander Courant verzorgde hij in 1810 op de voorpagina een rubriek met weerkundige waarnemningen.


Voorbeeld van de rubriek van Uilkens in de
Ommelander Courant van 10 juli 1810

N.b. graden in Fahrenheit (voorbeeld 83 graden Fahrenheit is 28,3 graden Celcius.

Leeuwarder Courant d.d. 31 januari 1823

Ook in de koude winter van 1823 deed Uilkens verslag van zijn metingen, ook hier in graden Fahrenheit (voorbeeld -9 graden Fahrenheit is -22,8 graden Celcius)

Zie ook H.A.M. Geurts en A.F.M. van Engelen
Beschrijving antieke meetreeksen Eenrum (1809-1811) Jacobus Albertus Uilkens (1772-1825) blz. 218 t/m 221
uitgave KNMI, De Bilt, 1992

N.b.

In oude biografieën van Uilkens (onder meer in het Biographisch woordenboek der Nederlanden, deel 18 door A.J. van der Aa, het Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde door F. Jos. van den Branden en J.G. Frederiks,  in het Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, deel 10 door P.J. Blok en P.C. Molhuysen en in het Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen, ter gelegenheid van haar vijfde halve eeuwfeest) staan diverse storende fouten:

1. Uilkens overleed in Warfhuizen en niet in Groningen
2. Hij promoveerde in 1795 en niet in 1796
3. Uilkens had tenminste dertien kinderen en geen tien
4. Vier van die kinderen waren bij zijn overlijden in 1825 nog in leven, ze waren dus niet allen overleden en ook niet tien van de dertien
5. Zijn tweede vrouw overleed niet in het kraambed, maar toen haar jongste kind ruim een jaar oud was
6. Zijn derde vrouw overleed niet twee jaar voor hem, maar pas vier jaar na hem
7. Zowel zijn eerste als zijn tweede vrouw droegen de naam Teenstra en geen Feenstra
8. Uilkens bedankte niet in 1821, maar in 1822 voor een hoogleraarschap in Leiden



Detail uit zijn overlijdensakte met de vermelding, dat bij zijn overlijden nog vier kinderen in leven waren, nl. Theodorus Fredericus uit zijn eerste huwelijk, Anna Louiza uit zijn tweede huwelijk en Beike Charlotte en Jan Pieter uit zijn derde huwelijk. De akte werd opgemaakt bij afwezigheid van de schout door de oudste assessor Jan Ennes Huizing, boer in Zuurdijk. Hij kende de familie ongetwijfeld zeer goed, ook Uilkens schoonvader Marten Aedsges (Teenstra) was hereboer in Zuurdijk geweest. Hun boerderijen grensden aan elkaar (zie  Lezende landbouwers in 1805).
Zijn, naar zijn broer genoemde, zoon Theodorus Fredericus (1812-1891) werd evenals zijn vader en oom predikant. Hij stond in Wehe en Zuurdijk, de omgeving waar hij geboren werd. Ook de naar hem genoemde neef Jacobus Albertus Uilkens (1805-1848), zoon van de eerder genoeme broer, werd eveneens predikant. Deze neef was predikant in 't Zandt in de gemeente Loppersum, waar zijn vader predikant was.

Net als zijn vader had Theodorus Fredericus veel belangstelling voor de landbouw en met name de tuinbouw. In 1849 publiceerde hij Verspreide lettervruchten van zijn vader. Daarvoor had hij al in 1848 het Handboek voor den Nederlandschen tuinbouw geschreven. In de periode erna zouden er nog diverse werken op dit gebied van zijn hand verschijnen.

Het groot Warmoeziers handboek
door T.F. Uilkens
predikant te Wehe en Zuurdijk (1855)


Uit Leeuwarder Courant d.d. 7 juni 1825


De Groninger advocaat en dichter Hajo Spandaw
schreef dit gedicht ter gelegenheid van het
overlijden van Jacobus Albertus Uilkens in 1825
(bron: het geheugen van Nederland)
Uilkens ging in 1816, een jaar nadat hij tot hoogleraar was benoemd, ook daadwerkelijk in Groningen wonen.
Hij kocht een monumentaal pand aan de Ossenmarkt 5, dat in de 17e eeuw in het bezit was geweest van Ludolf Tjarda van Starkenborgh uit Wehe. In de 18e eeuw woonde de Groningse burgemeester Adriaan Joseph Trip in dit pand.

Na zijn dood in 1825 verkocht zijn weduwe het pand aan de Ossenmarkt aan de Groningse griffier Hendrik Willem Hoving, die echter al snel daarna, in 1826, overleed. In 1827 werd het huis gekocht door de Groningse hoogleraar Sybrandus Stratingh. Vanaf 1858 werd het huis weer bewoond door een Groningse burgemeester, mr. Berend van Roijen.

Naast het huis aan de Ossenmarkt in Groningen bezat Uilkens bij Warfhuizen een door hem gebouwd buitenhuisje met de naam Veel bij weinig. Hier overleed hij in 1825.

(Zie: Botke, IJ in: Boer en heer,  Vereniging Hendrick de Keyser,  het verhaal van Groningen en Stenvert, R. (et al.) in: Monumenten in Nederland. Groningen)


(1) Wilidina Stenhuis werd op 8 november 1744 gedoopt in de Der Aa-kerk van Groningen. Zij werd, nog geen veertig jaar oud, op 29 januari 1784 begraven in de Martinikerk van Groningen. Zij trouwde op 14 februari 1768 te Groningen met Christophorus Uilkens en op 5 oktober 1783 met Jacob Hovingh. Zij was een dochter van de vaandrig (resp. luitenant en hopman) van de stad Groningen Henricus Stenhuis en van Jacoba Hillebrands (overl. 1761),  die op 17 april 1740 in Groningen waren getrouwd. Zij lieten in de periode van 1740 tot 1760 negen kinderen in Groningen dopen. Henricus Stenhuis was eigenaar van de herberg de oude Haarder molen, die hij in 1760 ter verhuur aanbood volgens berichten in de Opregte Groninger courant van 14 maart en van 18 maart 1760.




@ tekst: Jan Lafeber
22 februari 2011